Η τρίτη ηλικία μπορεί να είναι μια εξαιρετικά δημιουργική, παραγωγική και γεμάτη νόημα περίοδος της ζωής. Πολλοί άνθρωποι άνω των 70 απολαμβάνουν περισσότερο από ποτέ τις καθημερινές τους στιγμές, είτε περνούν χρόνο με την οικογένεια, είτε ασχολούνται με χόμπι, είτε επιστρέφουν στη μάθηση ή την προσωπική ανάπτυξη. Ωστόσο, ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που απασχολούν τους ηλικιωμένους – και τις οικογένειές τους – είναι η διατήρηση της πνευματικής διαύγειας.
Καθώς μεγαλώνουμε, οι γνωστικές λειτουργίες μας μπορεί να επηρεαστούν από μια σειρά παραγόντων, όπως οι αλλαγές στη δομή του εγκεφάλου, η μείωση των επιπέδων νευροδιαβιβαστών, η κακή κυκλοφορία του αίματος και η επίδραση χρόνιων παθήσεων. Παρότι αυτές οι μεταβολές είναι φυσιολογικές ως έναν βαθμό, η πρόληψη της ταχείας νοητικής φθοράς είναι εφικτή. Και όπως δείχνουν ολοένα και περισσότερες έρευνες, ο τρόπος ζωής παίζει αποφασιστικό ρόλο.
Η συζήτηση για την πρόληψη της άνοιας ή την καθυστέρηση της γνωστικής φθοράς επικεντρώνεται σε πολλούς παράγοντες. Διατροφή, φυσική άσκηση, κοινωνική επαφή, νοητική πρόκληση – όλα συμβάλλουν. Ωστόσο, σύμφωνα με μια νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό JAMA Network Open, μια συγκεκριμένη συνήθεια φαίνεται να ξεχωρίζει ως καθοριστικός παράγοντας για τη διατήρηση της πνευματικής οξύτητας μετά τα 70.
Η μελέτη ανέλυσε δεδομένα από περισσότερους από 10.000 ενήλικες ηλικίας 70 ετών και άνω, που παρακολουθήθηκαν για 10 χρόνια. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όσοι διατήρησαν τουλάχιστον έναν τύπο πνευματικά ενεργητικής δραστηριότητας σε καθημερινή βάση είχαν σημαντικά μειωμένο κίνδυνο γνωστικής φθοράς.
Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζεται κανείς να κάνει πολλά ταυτόχρονα. Αρκεί να διατηρεί μία σταθερή δραστηριότητα που απαιτεί συγκέντρωση, κριτική σκέψη ή μάθηση. Μπορεί να είναι το διάβασμα, η συγγραφή, η εκμάθηση μιας νέας δεξιότητας, η συμμετοχή σε εκπαιδευτικά προγράμματα ή η τακτική ενασχόληση με σταυρόλεξα και γρίφους. Αυτές οι ασχολίες φαίνεται να ενισχύουν τις νευρωνικές συνδέσεις και να προστατεύουν τις γνωστικές δεξιότητες, ακόμα και σε προχωρημένες ηλικίες.
Ένας από τους σημαντικότερους μηχανισμούς πίσω από το φαινόμενο αυτό είναι η νευροπλαστικότητα. Ο εγκέφαλος έχει την ικανότητα να αναδομείται, να δημιουργεί νέες συνδέσεις και να προσαρμόζεται σε καινούριες πληροφορίες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Αυτή η ιδιότητα είναι δυνατή μόνο όταν προσφέρουμε στο μυαλό ερεθίσματα. Όπως ένα μυς που αδρανοποιείται με την ακινησία, έτσι και ο εγκέφαλος χρειάζεται «άσκηση» για να διατηρήσει τη ζωντάνια του.
Η μελέτη έδειξε επίσης ότι οι άνθρωποι που διατηρούσαν πνευματική δραστηριότητα παρουσίασαν καλύτερα αποτελέσματα σε τεστ μνήμης, προσοχής και λεκτικής ευχέρειας, συγκριτικά με εκείνους που δεν είχαν κάποια σταθερή διανοητική ενασχόληση. Επιπλέον, οι πνευματικά δραστήριοι συμμετέχοντες είχαν μικρότερη πιθανότητα να διαγνωστούν με ήπια γνωστική διαταραχή ή άνοια μέσα στην επόμενη δεκαετία.
Ένα ακόμη εύρημα που αξίζει προσοχής είναι το γεγονός ότι τα οφέλη παρατηρήθηκαν ανεξάρτητα από το επίπεδο εκπαίδευσης, το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο ή τις φυσικές δραστηριότητες. Αυτό σημαίνει ότι η γνωστική προστασία που προσφέρουν οι πνευματικές συνήθειες δεν περιορίζεται σε μορφωμένα ή εύπορα άτομα, αλλά είναι προσβάσιμη στον καθένα.
Εκτός από τα παραπάνω, η διατήρηση νοητικών δραστηριοτήτων φαίνεται να έχει θετική επίδραση και στην ψυχική υγεία. Τα άτομα που ασχολούνται με δημιουργικές ή διανοητικές δραστηριότητες αναφέρουν λιγότερο στρες, περισσότερη αίσθηση σκοπού και υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν με τη σειρά τους στην προστασία του εγκεφάλου από την πρόωρη φθορά.
Ένα παράδειγμα που προβάλλεται στη μελέτη είναι η καθημερινή ανάγνωση. Ακόμη και 15-20 λεπτά την ημέρα αρκούν για να τονωθεί ο εγκέφαλος, να διευρυνθεί το λεξιλόγιο και να ενισχυθεί η ικανότητα συγκέντρωσης. Παρόμοια οφέλη προσφέρει και η γραφή: η τήρηση ημερολογίου, η συγγραφή επιστολών ή μικρών κειμένων προσφέρει όχι μόνο πνευματική διέγερση αλλά και συναισθηματική εκτόνωση.
Η εκμάθηση μιας νέας δεξιότητας – όπως μια ξένη γλώσσα, ένα μουσικό όργανο ή η χρήση υπολογιστών – μπορεί επίσης να έχει βαθιά θετική επίδραση στη νοητική λειτουργία. Ακόμη και σε μεγάλη ηλικία, η ενασχόληση με κάτι καινούριο βοηθά στη δημιουργία νέων συνάψεων και ενισχύει τη λειτουργική συνδεσιμότητα του εγκεφάλου.
Αξιοσημείωτο είναι ότι οι γνωστικές ασκήσεις δεν απαιτούν κατ’ ανάγκη χρήματα ή τεχνολογία. Μπορεί να προέρχονται από απλές καθημερινές αλληλεπιδράσεις: μια συζήτηση με ένα εγγόνι για ένα νέο θέμα, η ακρόαση ενός podcast, η παρακολούθηση ενός ντοκιμαντέρ ή ακόμα και η συμμετοχή σε μια εθελοντική δράση που απαιτεί οργάνωση και επικοινωνία.
Η κοινωνική αλληλεπίδραση αποτελεί επίσης βασικό παράγοντα στην εξίσωση της πνευματικής υγείας. Οι άνθρωποι που παραμένουν κοινωνικά ενεργοί έχουν χαμηλότερα ποσοστά άνοιας και βελτιωμένη ποιότητα ζωής. Οι συνομιλίες, οι παρέες, η συνεργασία σε ομάδες ή σύλλογοι, ακόμη και η καθημερινή επαφή με φίλους ή γείτονες, βοηθούν στη διατήρηση της κριτικής σκέψης και της συναισθηματικής ισορροπίας.
Όσον αφορά τη διατροφή, παρότι δεν ήταν το βασικό επίκεντρο της μελέτης, άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι ένα διατροφικό πρότυπο πλούσιο σε αντιοξειδωτικά, ωμέγα-3 λιπαρά και βιταμίνες του συμπλέγματος Β μπορεί να υποστηρίξει περαιτέρω τη νοητική λειτουργία. Τροφές όπως τα μούρα, τα λιπαρά ψάρια, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά και το ελαιόλαδο θεωρούνται εγκεφαλικά «καύσιμα», ιδίως στο πλαίσιο της μεσογειακής ή MIND διατροφής.
Η φυσική δραστηριότητα παραμένει επίσης σημαντική. Η ήπια άσκηση, όπως το περπάτημα, έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει τη ροή αίματος προς τον εγκέφαλο και ενισχύει τη νευρογένεση, ακόμη και σε προχωρημένες ηλικίες. Ο συνδυασμός νοητικής και σωματικής δραστηριότητας φαίνεται να προσφέρει τα καλύτερα αποτελέσματα στη διατήρηση της εγκεφαλικής υγείας.
Όμως, σε τελική ανάλυση, αυτό που κάνει τη μεγαλύτερη διαφορά είναι η καθημερινή δέσμευση για πνευματική ενεργοποίηση. Ακόμη κι αν δεν είναι εφικτό να αλλάξει κανείς δραματικά τις συνήθειες ζωής του, η προσθήκη μιας μικρής, σταθερής διανοητικής πρόκλησης στην καθημερινότητα – όπως το διάβασμα ενός άρθρου, η ενασχόληση με ένα χόμπι ή η επίλυση ενός σταυρολέξου – μπορεί να λειτουργήσει ως προστατευτικός παράγοντας απέναντι στη φθορά του χρόνου.
Στην εποχή της μακροβιότητας, η πνευματική υγεία αποκτά μεγαλύτερη σημασία από ποτέ. Δεν αρκεί να ζούμε περισσότερο – χρειάζεται να ζούμε καλύτερα, με καθαρό μυαλό, διαύγεια και ουσιαστική παρουσία. Και γι’ αυτό, το μυαλό μας αξίζει να το γυμνάζουμε όσο και το σώμα μας.
